Latest news with #Gaeilge
Irish Times
a day ago
- Business
- Irish Times
Tithe, tithe, tithe
Nuair a bhí staidéar beag éigin á dhéanamh agam ar chanúintí na Gaeilge fuaireas amach go raibh go leor leaganacha den fhocal 'teach' ann. Is é 'tigh' a bhí agamsa óir is i gceann díobh a raibh cónaí orm, agus rud éigin cosúil le 'toigh' sna críocha ó thuaidh a bhí i bhfad uaim. Bhí sin ceart go leor, óir thig le duine trí leagan den fhocal céanna a choimeád sa chloigeann is dúire. Ach b'í an uimhir iolra den fhocal céanna sin 'teach' a chuir mearbhall go brách orm. Níl i gceist agam mearbhall go brách a chur ar an léitheoir chomh luath seo san alt, ach is leor a rá go bhfuil a oiread sin leaganacha den uimhir iolra ag an bhfocal 'teach' sa Ghaeilge is atá réitigh á moladh ar fhadhb na tithíochta. Sin í an fhadhb atá againne, ceist na tithíochta a shimpliú, agus mar sin a réiteach. Sa chás annamh is go mbeadh dhá theach ag mac nó ag iníon de chuid Chonamara is amhlaidh go mbeadh teachannaí acub, nó titheachaí, nó tigheannaí, ní teachachaí, nó teachaíonna, nó tithí, nó tithíochaí, nó tithiúthaí, nó titheabhaí, nó tithiúbhaí, nó tíofachaí, nó tíofaí nó meascán méadaithe díobh, rud a d'fhág nárbh fholáir ceist na dtithe a thabhairt chun caighdeáin, is é sin, í a shimpliú. Sin í an fhadhb atá againne, ceist na tithíochta a shimpliú, agus mar sin a réiteach. READ MORE Agus réiteach simplí atá air nuair is gátarach a dhéanamh. Nuair a bhí formhór an phobail gan léamh ná scríobh ceapadh polasaí réabhlóideach chun deireadh a chur leis an neamhlitreachas. Bunaíodh scoileanna, oileadh múinteoirí, cuireadh d'fhiachaibh ar pháistí beaga an bóthar léanmhar cosnochtaithe a shiúl gach maidin go dtí an clár dubh agus slat na foghlama. Réitíodh an fhadhb. Tá géarchéim is cruachor tithíochta anois againn gan amhras anonn. Ní ghéillim go bhfuil ceart ar theach mar cheart daonna, mar ní ann do chearta daonna mar earra meitifisiciúil a thit anuas ón spéir. Sinne a shocraíonn na cearta daonna. Ach creidim i leas an phobail mar leas gach aon duine. Dá réiteofaí fadhb na tithíochta in Éirinn, réiteofaí go leor d'fhadhbanna na tíre. Dá mbeadh árais chónaithe ar fáil do chách d'fhanfadh an t-aos oibre agus seirbhíse gurb orthu a bhraitheann an chuid eile againn. Bheadh intuigthe go bhféadfaí fanacht sa tír, tá chomh simplí leis sin. Thabharfaí aghaidh ar an aimsir fháistineach le dóchas. Cuirtear Roinn Tithíochta ar bun mar a ceapadh ranna riachtanacha in aon tír shibhialta, agus cuirtear lab mór den mhaoin náisiúnta isteach inti mar a déanadh nuair a mhalartaíomar an solas leictreach ar an gcoinneal agus ar an ngeaitire tráth ar tógadh Ard na Croise. Faoi stiúir na Roinne sin bheadh Comhlacht Tógála Náisiúnta a sholáthródh tithe don phobal. Bheadh na tithe sin ar fáil ar chíos réasúnta fad is a mhairfeadh an tionónta, ach ní bheadh cead an teach a cheannach. Ar an gcuma sin bheadh ann don chéad ghlúin eile nuair a thiocfadh an t-am. Más cumannachas é sin, tá sorry orm, tugtar cumannachas air. Ba chuma, dhéanfadh leas gach n-aon. Ní chuirfí i gcríoch de dhroim oíche é, ach thabharfadh misneach agus dóchas don phobal nuair ba léir go raibh réiteach i ndán agus soláthar rialta d'árais chónaithe ar fáil. Ba ghá gearradh tríd an luifearnach agus an raingléis de mhaorlathas a thachtann aon bheart riachtanach a dhéanamh; déantar amhlaidh i gcónaí nuair a bhíonn mótarbhealach le tógáil nó an leas coiteann i gceist. Thiocfadh oibrithe ó chian is ó chóngar nuair a bheadh an saothar ann dóibh sa tslí chéanna is a thóg Paddies na hÉireann Sasana agus baill eile. Bheadh lánchead tógála i gcónaí ag comhlachtaí príobháideacha dóibh siúd ar mó de shealús agus maoin dóibh a dtithe seachas áit chun cónaithe.
RTÉ News
3 days ago
- Entertainment
- RTÉ News
Is your little one starting in a Gaelscoil? Here's how to help
Now that the summer has rolled around, many parents are already considering how September will fare for children starting school. If your child is due to start in a Gaelscoil and you're worried about how they will cope, here are some ways to support them before they get to the school gate. Gaelscoileanna in Ireland follow the 'tumoideachas' or immersion education system. Immersion education is a system which helps children to become fluent in Irish naturally, by giving them daily experience of an Irish-speaking environment. This means that all subjects, apart from English, are taught through the medium of Irish right up until 6th class. It also means that Irish is the language of communication in the school, both inside and outside the classroom and in the playground. In this way, children's fluency in the language is supported. Try not to get too caught up in how much Irish is needed, while some children starting in a Gaelscoil might have some Irish from home, plenty are starting afresh most take a second language in their stride. If you'd like to prepare yourself and them for more Gaeilge in their day before they start school, introducing daily activities as Gaeilge is a great place to start. Books There are plenty of brilliant books available in Irish. Many of the books for this age group rely heavily on pictures and therefore, you won't need to be fluent yourself to undertake a bit of scéalaíocht. Introducing a book or two in Irish into the bedtime rotation is an easy win. Futa Fata have a collection of picture-books available to buy and your local library probably does too! Music Listening to songs in Irish is a fun way to get to know how the language sounds. There are a ton of playlists on Spotify to get you started, have a listen to Picnic Teidí or Gugalaí Gug as a gateway to Gaeilge. Cartoons If your child watches cartoons, TG4 has its own tv channel dedicated to children called Cúla4 and it features some gorgeous shows bound to enchant them in any language. Enjoy the journey agus go n-éirí go geal leo!
Irish Times
6 days ago
- General
- Irish Times
Taisce luachmhar foclóireachta Uí Chadhain
FOCLÓIR: Taisce - store/treasure; eagarthóirí - editors; cnuasach - collection; eiseamláir - example; gníomhaí - activist; faoi thionchar - influenced; cartlann - archive; an foclóirí - the lexicographer; dúrud - a great deal. 'Éinne a bheadh ag iarraidh teacht isteach ar shaibhreas na Gaeilge sa chéad seo caite, is é Ó Cadhain, i ndáiríre, an eiseamláir is fearr dá bhfuil ann.' Sin a dúirt an Dr Charles Dillon, agus é ag cur síos ar Dúchan, cnuasach nua sleachta bunaithe ar shaothar toirtiúil foclóireachta Mháirtín Uí Chadhain. Rugadh Ó Cadhain ar an gCnocán Glas, An Spidéal, in 1906. Is é a scríobh Cré na Cille (1949), ceann de na saothair litríochta is mó clú sa Ghaeilge. Múinteoir, gníomhaí agus scoláire ba ea é, ach is mar scríbhneoir is mó a bhain sé a cháil amach. READ MORE Agus é i gcomhrá le Tuarascáil faoin gcnuasach nua atá chun dul i gcló ag Acadamh Ríoga na hÉireann i lár na míosa seo chugainn, dúirt Dillon go raibh Ó Cadhain ar an duine 'is tábhachtaí' i scríbhneoireacht na Gaeilge sa 20ú haois. 'Chuaigh scríbhneoirí móra na hEorpa i bhfeidhm air - gearrscéalaithe go háirithe - agus bhí sé faoi thionchar ag scríbhneoirí na Rúise agus na Fraince go deimhin,' a dúirt sé. 'Chonacthas dó go mbeadh sé in ann saol na Gaeltachta a chur in iúl trí mheán na litríochta nua-aimseartha sin agus d'éirigh leis é sin a dhéanamh.' 'Ní raibh éinne eile, i ndáiríre, ag dul don cheird chéanna ag an am. Tharraing sé téamaí an duine dhaonna isteach agus na modhanna litríochta sin á n-úsáid aige.' Anois tá níos mó ná 1,700 ceannfhocal, lena mbaineann breis agus milliún focal de shaothar foclóireachta i dtaca le focail agus nathanna cainte ó dhúiche Uí Chadhain féin, á bhfoilsiú sa leabhar Dúchan agus ar shuíomh idirlín Fhoclóir Mháirtín Uí Chadhain. Bhí na hiontrálacha seo suite i gcartlann An Gúm ar feadh na mblianta fada sula ndearna Dillon agus a chomhghleacaí in Acadamh Ríoga na hÉireann, an Dr Colm Ó Cuaig, iad a chur in eagar. An Foclóirí Saothar teangeolaíoch agus sóisialta é Dúchan a thugann léargas iltoiseach ar thuiscint Uí Chadhain ar shaol agus teanga na Gaeltachta i gConamara an chéid seo caite. Chaith Ó Cadhain tréimhsí de bhlianta idir 1937 agus 1946 ag obair ar shaothar foclóireachta. Bhí sé i gceist go gcuirfí an t-ábhar a bhailigh sé i nGaeltacht Chonamara le chéile le hábhar eile ó na canúintí éagsúla, d'fhonn bunús a chur faoi Fhoclóir Gaeilge-Béarla Néill Uí Dhónaill. Ach, mar a mhínigh Dillon, 'bhí an dúrud ábhar nár bhac Niall Ó Dónaill leis' agus cé nár cuireadh é i gcló riamh, tá 'saibhreas millteanach' le fáil sna samplaí sin. Léirigh an Cadhnach ciall na bhfocal trí shamplaí nithiúla agus fánacha a thabhairt inar míníodh ní hamháin brí na bhfocal ach comhthéacs a n-úsáide. 'Tá cuid acu gairid, tá cuid acu fada, tá cuid acu mar scéalta beaga, is píosaí as amhráin cuid eile, tá seanfhocail agus nathanna ann, agus ní fios cé acu ar chum sé iad nó ar tholg sé iad. Ach is cuma, ar bhealach. Bhain sé iad uilig as an Domhan Gaeltachta sin.' Deacracht Ba dhúshlán uaireanta é saothar an Chadhnaigh do léitheoirí nach raibh i dtaithí ar stíl nuálach an scríbhneora ná ar shaibhreas teanga a cheantair ach tá súil ag na húdair gur bealach eile isteach ar a shaothar a bheas sa leabhar nua seo. 'Nuair a fheiceann tú an saothar foclóireachta seo, tugann sé deis eile duit dul isteach sna scríbhinní, féachaint ar na focail agus ansin dul siar go dtí an foclóir agus a aimsiú cén bhrí a bhí ag na focail,' a dúirt Dillon. 'Agus i bhfianaise go mbíonn Máirtín Ó Cadhain 'deacair' bhí muid ag iarraidh go mbeadh an leabhar taitneamhach le bheith i do lámh agat agus nach mbeadh sé sórt doicheallach mar leabhar. 'Ar ndóigh, nuair a bhí Máirtín i mbun oibre, níor chuir sé síos na focail de réir téamaí. Chuaigh sé ó fhocal go focal. 'Bhíomar anonn agus anall faoi. Bhíomar ag iarraidh go mbeadh an leabhar cothrom agus bhí plé againn faoi sin. 'D'iarr muid ar Mháirín Nic Eoin agus Alan Titley teacht isteach agus phléamar an i mbun léitheoireachta agus thángamar ar dheich gcinn de théamaí – agus ansin thosaíomar ag cur samplaí ábhartha, greannmhara, nach raibh aon sórt critéir ann ina leith ach amháin gur léirigh siad cumhacht scríbhneoireachta Mháirtín. 'Tá cúrsaí aimsire faoi thrácht, an grá agus an pósadh, daoine ag dul isteach i dtithe a chéile ar cuairt, cladach, farraige agus iascaireacht, cúrsaí talmhaíochta, achrann agus troid, daoine agus a gcuid tréithe, an tsláinte; an Domhan mór, áit a raibh siad ag caint ar imeachtaí ar nós an dara cogadh domhanda agus cúrsaí i Meiriceá nó Sasana; agus an ceann deireanach a roghnaíomar ná An Bhunaíocht – saol Bhaile Átha Cliath agus na húdaráis, na póilíní, na cúirteanna agus gach rud mar sin. 'Bhí sé thar a bheith furasta na téamaí a líonadh le samplaí.' Bhain an scríbhneoir Tomás Ó Máille úsáid as cur chuige comhchosúil ina mhórshaothar iomráiteach féin, An Béal Beo. 'Beidh sé iontach spéisiúil comparáid a dhéanamh eatarthu,' a dúirt Dillon. 'Trí na lámhscríbhinní a rinne Máirtín, déanann sé tagairt d'fhoclóir an Duinnínigh, déanann sé tagairt chomh maith do Ó Máille agus An Béal Beo agus bhí na leabhair sin os a chomhair amach agus é ag réiteach a chuid oibre. 'In amanna aontaíonn sé leo, in amanna eile tá easaontas ann, deir sé 'níl an bhrí seo ag an Duinníneach, ach tá ag Ó Máille'. 'Tá cineál comhfhreagras ann idir na saothair sin go léir. Mar, is scoláire a bhí i Máirtín Ó Cadhain chomh maith le foclóirí agus le scríbhneoir.' Teideal Nuair a roghnaíodh Dúchan mar theideal, thuig na heagarthóirí go dtarraingeodh an t-ainm roinnt plé. 'Ar ndóigh, ciallaíonn an focal 'dúchan' galar na bhfataí,' a dúirt Dillon. 'Ach, ina chur síos féin ar an bhfocal, deir Ó Cadhain má théann tú ag tochailt sa ghort, nó má chasann tú fód le corr a dhéanamh, gur 'dúchan' é sin freisin.' Brí eile atá leis ná an-chuid scríbhneoireachta: 'má dhéanann tú dúchan de litir a scríobh, déanann tú an-chuid sleachta fada próis a scríobh'. 'Bhí sé sin ag freagairt go díreach don bhrí a bhí againn leis an leabhar – an-chuid scríbhneoireachta, an-chuid tráchtaireachta ar na focail,' a dúirt Dillon. 'Tagann sé le blas an leabhair. Ar ndóigh, tá an focal 'dúch' ann, a chiallaíonn 'ink' agus spreag sin Seán \[an t-ealaíontóir Seán Ó Flaithearta\] ar bhealach, agus rinne seisean 'dúch' dá chuid féin le haghaidh na bpictiúr a chruthú.' Cabhraíonn an leagan amach ord insroichte a chur ar an leabhar agus cuireann dearadh Uí Fhlaithearta, go mór leis freisin. 'Bhí muid ag iarradh go mbeadh níos mó ann ná liosta sleachta - thug muid an t-ábhar don ealaíontóir agus d'iarr muid air freagra ealaíonta a thabhairt ar an saothar,' a dúirt Dillon. 'Bhí sé ag obair air sin ar feadh b'fhéidir ocht nó naoi mí agus tháinig sé chugainn le roinnt smaointe. Tá íomhá cruthaithe ag Seán de gach uile téama sa leabhar. Tá dearadh iontach forbartha ar an leabhar féin agus is dóigh liom, thar aon rud eile, go mbeidh an leabhar féin go hálainn le breathnú air,' a dúirt Dillon. Mar a dúirt Dillon, 'tá scoláireacht, scríbhneoireacht, foclóireacht agus ealaín fite fuaite ina chéile sa leabhar seo.' Foilseofar Dúchan ar an 17 Meitheamh. Tá sé ar fáil le réamhordú ón suíomh: Costas: €25
The Irish Sun
25-05-2025
- Entertainment
- The Irish Sun
‘We're making it work' – Virgin Media star opens up on challenges of long distance marriage to Limerick hurler
VIRGIN Media star Louise Cantillon has opened up on the "challenges" of having a long distance marriage. The popular presenter is a frequent host on both Ireland AM and The Six O'Clock Show. 2 Louise Cantillon has opened up about her relationship to her husband Credit: Instagram 2 Louise is married to Declan Hannon, who is a Limerick hurler Credit: Instagram Outside of her on-screen duties, Louise also hosts a hugely popular podcast called How to Gael and has her own show on Today FM. Outside of her life in the public eye, Louise is married to Limerick hurler Declan Hannon. Due to their wavering work commitments, the pair have a long distance marriage during the week. Both of them come from Limerick, where Declan lives full time and where Louise goes on the weekend - she lives in Dublin on weekdays. Read more on Today FM Louise and Declan have , having initially met at a local teenage disco when they were 15 and 16. They got engaged in 2020 in the picturesque setting of Slea Head beach in Dingle. The happy couple Since Louise took up her job in Today FM 18 months ago she admitted there have been "more struggles" in their relationship. MOST READ ON THE IRISH SUN Speaking to RSVP she said: "It's definitely not conventional, but we've found our rhythm. We're very motivated people and we're still really young. Ireland AM star left unimpressed after Alan Hughes makes blunder on air "We've been together since we were 18 and we've lived so much of our lives together, but now at ages 31 and 32 it feels like we're back in college again and meeting up on the weekends. "There were more struggles last year, but we don't have kids and we don't own a house just yet. "We're making it work and Declan is so supportive." Louise also admitted that when the call came from Today FM it seemed like a no brainer decision. She explained: "I wish I could say more thought went into it, I jumped at the opportunity. There's a great phrase as Gaeilge, 'Tapaigh an deis', which means jump on the opportunity, and I'm a big believer in that. HAPPY COUPLE "When a chance presents itself to take a job that so many people want to be in, you have to take it. I didn't think twice." Recently, one of Louise's Virgin Media co stars Ireland AM's Muireann O'Connell finally got the keys to her own house after a four year search. The Limerick beauty took to Instagram earlier this month to share the happy news with her fans. Muireann posed for a quick snap at the window in her stunning sitting room with the view of palm trees and other homes in the estate behind her.
RTÉ News
22-05-2025
- Entertainment
- RTÉ News
RTÉjr: Feel the grá for Gaeilge with all-new Fia's Fairies
It's time to go back to Fairy Island with RTÉjr. The new series of Fia's Fairies is back to sprinkle some magic onto your screens. The preschool show takes your small ones on a magical Irish language-learning adventure with 6-year-old Fia and her best friend Ameer. Once again our young heroes are joined by Bláithín and Cuán, two bilingual fairies who live on Fairy Island. And they have a new friend - say hello to Rua the adventurous young fox! The fairies, along with other the Gaeilgeoirí animal residents of Fairy Island, help Fia and Ameer learn new words in Irish while also teaching them about kindness, acceptance, and bravery - and they want to bring everyone along for the fun! We are back with 24 all-new episodes with new places to see, plus plenty of fun phrases as Gaeilge for everyone at home to show everyone that's great to speak Gaeilge - it's perfect for the classroom too. Ar aghaidh linn! Bígí ag caint - everyone has a favourite thing to say in Irish: FIA - Most Likely To Say: Go híontach! (Wonderful!) AMEER - Most Likely To Say: Ar fheabhas! (That's awesome!) CUÁN - Most Likely To Say: Ar aghaidh linn! (Let's go!) BLÁITHÍN - Most Likely To Say: Is féidir linn! (We can figure this out!) BANBA - Most Likely To Say: Ná bí buartha! (Don't worry!") Banba only speaks as Gaeilge. CHEEPCHEEP - Most Likely To Say: Maith sibh! (Well done!) PIP - Most Likely To Say: Cad a dhéanfaimid? (What are we going to do?) RUA - Most Likely To Say: Tar liom! (Follow me!) If you can't wait, you can look back on Series 1 and all the new words we learned here! Produced by Little Moon Animation, this brand new season sees Julia Dillon stepping in as the voice of Fia, taking over from Alisha Weir (Matilda The Musical), who first brought the character to life in Season One. Fan-favourite Elsie Akinduko returns as Ameer, and joining the cast is Cara Mannix, voicing Rua.
